Чүнү билбейн, чазып чоруур бис

Бистиң Тывавыс кем-херек үүлгедиишкиннериниң талазы-биле Россияда бир дугаар черде туруп турар. Коргунчуг дерзии кижи өлүрүүшкүннери безин хаая эвес болуп турар.

Эрткен чылдарда Ак-Довуракка болган коргунчуг өлүрүүшкүн бүгү Тываны, харын Россияны кайгадыпкан. Кижилер өлүрер хамаанчок, харын кижилер чаяап бүдүрер, бурган ышкаш херээжен кижилерниң, ийи угбашкының, эзирик байдалдыг тургаш, бүдүн өг-бүлени: бажыңның эр, херээжен ээлерин болгаш ийи бичии уругларын өлүргени — дерзии чорук болур.

Ол-ла үелерде бир аныяк оол ийи элээди уругларны балкондан дүжүр октап өлүрген. Бир аныяк оол 23 харлыг аныяк уругну Арат шөлүнге бижектеп өлүрген, ооң бичии уруу өскүс арткан.

Бо чылын май айда Бай-Тайганың Тээли суурга ийи эзирик херээжен кижи чогушкаш, бирээзи бирээзин бижектеп өлүрген. Чоокта чаа Чадаанага бир спорт тренери оол бодунуң 31 харлыг кадайын, эзирик тургаш, дерзиизи-биле эттеп өлүрген. Үш ажы-төлү өскус арткан. Бо оол кадайын ооң мергежили-биле ажылдаарын хоруп, чүгле бажыңга олурзун деп, ону бодунуң хуу өнчүзү кылдыр ышкаш көрүп, бастып, эттеп чораан. Ооң чылдагаанын адаандан номчуй бээр силер.

База чоокта чаа Бай-Тайганың Шуй суурга аныяк херээжен кижини 36 харлыг ашаа эзирик тургаш, өлүрүп каан. Бо ноябрь айда 35 харлыг уругну өөнүң иштиниң төрели өлүрүп каан, бичии оглу өскүс арткан. Ак-Довурак хоорайга бир кижи бичии уруун, Тожу кожуунга бир кижи кадайын өлүрүп каан. Бо болуушкуннарны билбес, дыңнаваан кижи Тывада ховар боор.

Мону номчуурга, коргунчуг эвес-тир бе? Бо чүгле чоокку үелерде болуп турган  болуушкуннар-дыр. Черле өлүрүкчү болгаш өске-даа херектерниң, арагалаашкындан аңгыда, черле кол чылдагааны чүдел? Бис чүге ону билбейн чоруур бис?

Кем-херек үүлгедиишкиннериниң чылдагааннары

Бир дугаарында, арагалаашкын. Ооң хоразын ам чеже бижиир боор, ону биле тура-ла аңаа алзып, өй-хемчээл чок ижеринден кем-херек үүлгедиишкиннери болуп турар.

Арага – кижилерге хора чедирер, хоран дег бараан болганда, каш акша дээш ону садып чоруур кижилер база кижилерге хора чедирип чоруурлар. Оларның садыпкан арагазындан кижилер кадыын баксырадып азы өлүм-чидимге таваржыыр  чүве болза, олар боттары кандыг багай үүле ажылдап алырын чугаалаары берге. Ынчангаш олар чүвениң кедизин хандыр бодаар болза эки.

Чамдык кижилер арагалаашкынның, кем-херек үүлгедииниң чылдагааны ажыл чок чоруктуң көвейи деп турар. Ажыл чок боорга-ла, арагалааш туруп алыр эвес. Ол кижиниң бодунуң бажындан, мөзүзүнден, кижизидилгезинден хамааржыр.

Ийи дугаарында, сагыш-сеткил кижизидилгезиниң кудулааны, чамдык үндезин ёзу-чаңчылдарывыстың читкени. Мында кол чүүл — ада-өгбелеривистиң сагып чорааны сарыг шажын өөредиин билбезивисте.

Бо чүүлдү хурал-суглаага кым-даа ону адап, кем-херектерниң, арагалаашкыннарның чылдагаанынче киирбейн турар.

Сарыг шажын өөрединде бижип каан Октаргай хоойлуларын билбес, дөңгүр көк буга дег мугулайывыстан арагалап-дарылап, өлүржүп чоруур чылдагаанывыс ол. Бо чүүл черле кажан тыва чоннуң, дарга-бошкаларның, солун ажылдакчыларының бажынга чедерил? Шажынны хоруп, чазып чораан атеистиг үе ам эрткен. Атеизм дээрге чүгле материалдыг чүүлдерге бүзүрээри. А материализм дээрге чүгле кижи караанга көстүр материалдыг чүүлдер өөренир четпес-тудуу эртем болур. Ооң хайындан шажын-чүдүлге өөредиинге бүзүревес, мелегей кижилер апарган турган бис. Ам шажын- чүдүлге катап эглип келген бо үде кижи бүрүзү ооң өөредии-биле бодунуң мээ-медерелин сайзырадып, делгемчидип, караан чырыдып, чаа үеже эде тургустунуп, чаа ёзу-биле ажылдап, чурттаар  үе келген.

Чамдык солуннар лама, хамнарны карарткан чүүлдү парлап үндүрүп турар. А оларның дугайында шынны база шажын дугайында чонга ажыктыг чүүлдерни кызыдыр парлавас боор-дур. Чүгле “Ава” солун бо буянныг үүлени кылып чораан.

Ыдыктыг Бурганнар дугайын, оларның өөредиглерин херекке албазы, тооп көрбези, куду көөрү кармага (үүле-салымга) багай салдар чедирип болур. Ол чоннуң оруун чырыткан чырыткыны өжүр үрүп турары-биле дөмей. Чонга ыдыктыг өөредиглер бээрин шаптыктаар болза, кармазы дыка багай болур деп, Майдыр Бурганның Өөредиинде дорту-биле бижип каан. Солуннар чонну кижизидеринге улуг чепсек болур ужурлуг.

Бир эвес солуннар шажын темазынга чүүлдер парлаарындан боттарының солуннарының арнын харамнаныыр чүве болза, чазактан тускай ашкаландырар, шажын өөредиглери парлап, чонну өөредиир аңгы солундан үндүрер болза эки-дир. Сарыг шажын өөредиинде бижип каан, канчаар шын чурттаарының дугайында Октаргай, бойдус хоойлуларын билбес улус канчап эки чурттаар бис.

Тыва чоннуң үндезин эки чаңчылдары шажын өөредиглеринден үнген. Бо эртемни чедип алыр дээш, мерген угаанныг өгбелеривис талыгыр ырак, оран дүвү Тибетче чадаг кылаштап чедип, өөренип турганнар. Ол хире үнелиг турган.

Шажын өөредиглери материалистиг эртем-билиг-биле бир дөмей, база кол эртем болур. Ону билбес кижи согур кижи-биле дөмей. Школаларда шажыннар дугайында өөредип турар деп дыңнаан мен, анаа кыры-биле өөредип турар хевирлиг, оон башка өөреникчилерниң, аныяктарның кем-херек үүлгедиири чүге көвүдеп турарыл?

 Үш дугаарында, кем-херек үүлгедиишкиннериниң, ылаңгыяда кижи өлүрериниң база бир чылдагааны: тайбың үеде өлүржүп-чидириишкин көргүскен киноларның телевизорда хөйү-биле үнүп турары. Кижи көрүп олурарга, кижи өлүрери ында анаа оюнчук-биле дөмей. Ол кинолар, ындыг бодалдар кижилерниң бажынга таңмаланып артып каар болгаш, кажан кылыктаныышкын, шош-содаа болганда, ол ажылдап, кижилер ону өттүне бээр. Кижилерниң мөзү-шынарын, угаан-медерелин сандарадыыр ындыг кинолар кара-күштерниң база бир чепсээ болур.

Киберспорт деп компьютер оюннары сайзырап турар. Мен ону шуут билбезим шын. Бир телевизорга кибер-оюн дугайында дамчыдылгада компьютер арнында боо шыгаап алган кижи көрген мен. Бир эвес аткылажып, боолап, өлүржүп турар киберспорт чүве болза, аныяктарның кижизидилгезинге, психиказынга хөлчок хоралыг оюн-дур. Даштыкы кара күштерлиг чурттарның чогаатканы үрегдээшкин программазы-дыр. Ону арта спорт деп алган. Кижи өлүрериниң спорту бе?

Чүнү канчалза экил?

 Арыг-силиг эки чурттаар, чоннуң мөзү-бүдүжүн, сагыш-сеткилин, медерелин экижидер дээр болза чүнү канчаарыл? Үндезин тыва ёзу-чанчылдарывысты сагыыр. Ооң үнген дөзү – бойдус хоойлуларын өөреткен сарыг шажын өөредиин өөренир. Лама-башкылар бүгү суурлар, хоорайларже үнүп, чонну өөредир. Школаларга шажын кичээлдерин ламалар башкылаар болза эки. Ынчан чон угаан кирип, караа чырып, амыдыралывыс арыг, чырык болуп, экижип кээр. (Бо-даа ат болган фанат кижи-дир деп, мени кыжырыыр чадавас. Мен бурганнарның бергени шажын өөредииниң ылап шынныын хандыр биле берген мен. Бурганнарның кылып турар ажыл-ижин база билир мен). Араганы өйлеп ижип, шеглээр, аргалыг болза ону шуут ишпейн, каар.

Ажы-төлүнүң, алыс бодунуң  эки чурттаары дээш кижи бүрүзү боданып, арагадан ойталап, ону кааптар күштү бодунга мөөңнеп, бодун чагырып алыр болза эки. Кижиниң дайзыны боду болур. Ол дайзынны тиилеп чоруур болза эки. Ынчангаш чүве билбес дүмбей караңгыга амыдыралывыс баксырадып чорбайн, чырыкче чүткүп, бистиң сайзыралывысты башкарып чоруур Ыдыктыг Бурганнарывыстың өөредиглерин өөренип, эртем-билигже чүткүүлүңер!

Кижи черле шажын өөредии чүнү өөредип турар өөредиг чүвел деп канчап сонуургавас боор. Кижилерниң Черге катап төрүттүнүп турар кол сорулгазы — бодунуң кижизиг чоруун, медерелин улам бедик чадаже сайзырадыыры болур. Эрткен-барган багай кармазын арыглап, чүгле кижизиг сайзырал чедип алыр дээш кижилер Черже кээп турар. А бистер кандыг-дыр бис? Харын дедир сайзырап, дириг амытаннардан дора апарып турар бис. Ооң чылдагааны Октаргай хоойлулары билбес, мугулайывыста. 

Мугулай чорук – кем-херек үүлгедиишкини

Чүнү-даа билбес мугулай, дириг амытан ышкаш чурттаары — кем-херек үүлгедиишкининге дөмей. Мугулай чорук — кем-херек үүлгедиишкини-дир - деп, Майдыр Бурганның Өөредиинде бижип каан. Ол ылап-ла ындыг ышкажыл. Кижилер чүгле шажын өөредиинде бижип каан Октаргай хоойлуларын билбес мугулайындан кем-херектерни үүлгедип, боттарынга дыка улуг хораны чедирип ап чоруурлар. Бо ылап шын кымның-даа бажынга четпейн турар деп үстүнде бижээн мен.

Кем-херектер үүлгедиишкини-биле демисел деп-ле, даштындан хоозун сөстер эдип, хоозун хемчеглер чорудуп, бир кижи кем-херек үүлгедип каарга, кезек када ниитилелде шимээн үнер, а херек кырында эки талаже өскерлиишкинниг түңнел ажылдар чок болур. Азы чамдыкта херек кылган кижиниң үстүнде даргазын торгап-ла. Өске кижиниң медерелинде мугулай угаанны ол кижи канчаптарыл азы шагдаалар кижилерни үргүлчү кадарар эвес.   

Кем-херектер кылбазын дээш, кижилерниң угаан-медерелин өскертиир херек. Ону өскертиириниң чаңгыс эми — шажын өөредии. А чүге шажын өөредии болур чүвел?

Чүге дээрге, ында Октаргай хоойлулары, оларның аразында кол хоойлу — карма (үүле-салым азы чылдагаан-түңнел) хоойлузу бар. Бүгү-ле кылып турар чүүлдериң сээң бодуңга кээр. Эки чүве кылып каан болзуңза, бодуңга экини кылып алган сен. Херек үүлгедип каар болзуңза, бодуңга удур херек үүлгедип алганың ол, бодуңга багай кылып алган сен, бодуңга хора чедирип алган сен. Мону билбес кижилер кем-херектерни үүлгедип турбайн канчаар.

Кылган кем-херээниң түңнелин, кеземчезин аар-бергези-биле боду чүъктеп эртер, бо чуртталгада эвес-даа болза, келир чуртталгазында албан. Ол хоойлу-дур, оон кым-даа чайлап, дезип шыдавас.

Кижиниң чуртталгазы үзүктел чок, мөңге, өлгеш, катап төрүттүнүп-ле чоруур. Кылган херектериниң аайы-биле кижи болуп, азы дириг амытан болуп, аш сүнезиннер болуп төрүттүнүп болур.

Ол ылап шын, Октаргайның хоойлузу-дур. Ол хоойлуну Бурганнар шажын өөредиинде берип каан. Үнүштер, чечектер болуп база төрүттүнүп болур дээн. Чечек болуп төрүттүнер болза, кармазы дүрген аргылаттынар, чүге дээрге ооң амыдыралы кыска болгай. Үнүштер болуп төрүттүнери, дириг амытаннар болуп төрүттүнеринден-даа куду чаяалга ышкажыл. Та кандыг херек кылып каан кижи ынчаар төрүттүнер?

Билиг чок, мугулайы-биле херек кылып кааш, дириг амытан болуп төрүттүнери эки бе? Багай чүве кылып кааш, келир чуртталгазында ядыы-түреңги болуп, четпес-тудуу, азы бомж болуп, хилинчектенип чурттаары эки бе? Бо чуртталганың уламчызы --  келир чуртталга дараазында дораан келир болгай. Чуртталга үзүктел чок, дистинип алгаш чоруп бээр. Бо чуртталганы канчаар чурттааныңдан келир чуртталгаң хамааржыр. Эки, буян кылып, кижизиг чурттаар болзуңза, эки чуртталганы, багай херектер кылып, кижизиг эвес чурттаар болзуңза, багай чуртталганы бодуң тургузуп ап турар сен. Сээң хостуг эргең.

 Бис көстүүр, көзүлбес ийи делегейде хары угда чурттап чоруур бис. Көстүүр делегейниң эртемнерин өөренип турар бис, а көзүлбес делегейниң эртеми шажын өөредиин өөренмейн турар бис, ынчангаш кижилерниң хөй кезии чартык угаанныг, четпес кижилер болуп турар. Ол четпезинден багай алдынып, херектер үүлгедип, бергелерге таваржып, өөделиг амыдырал көрбейн чоруур.

Аныяктарның кем-херек үүлгедиишкини көвүдээн, канчаарыл деп кижилерниң, дарга-бошкаларның баштары ыжып турар. Олар, кижилер билиг чок мугулайындан кем-херектерни үүлгедип турар деп, ооң үндезин-дөзүн билбейн турарлар.  

Шажын өөредиин билир аныяк кижи: мен бо багай херекти кылыптар болзумза, мен бодум ат болур мен, ол мээң бодумга кээр деп чүвени угаап, медерептер. Чүге дээрге ол ооң уржук, түңнелин билир, караа чырып келген, медерели делгемчий берген. Ол чырык угаанныг апарган, ону ам канчаар-даа албадаар болза, кем-херек үүлгедии кылбас. Шак мындыг, кижини ёзулуг кижи кылдыр кижизидер, өртээ турбас эртине турда, ону билбес, тоовас, ажыглавас-тыр бис. Школаларга, бир дугаарында, кол эртем кылдыр мону өөредир херек, ооң соонда физиктиг эртемнер. Чүге дээрге бир дугаарында ёзулуг, кижизиг кижилер херек, а эртемниг херектеннер эвес.

 Силерге шажын өөредиинден чырыткылыг угаанныг болуруңарны күзедим! Шажын өөредии деп турарым -- Будданың сарыг-шажын өөредии деп турарым ол. Бодалыңарны адаанга бижип болур силер.