Чүнү билбейн, чазып чоруур бис

 Ак-Довуракка болган коргунчуг өлүрүүшкүн бүгү Тываны, харын Россияны кайгадыпкан. Оон -даа өске өлүрүүшкүннер Тывага хаая эвес болуп турган. Олар ындында-ла кем-херек үүлгедишкини көвей деп чемеледип турар Тываның адын улам баксыраткан. Черле өлүрүкчү болгаш өске-даа херектерниң арагалаашкындан аңгыда черле кол чылдагааны чүдел? Бис чүге ону билбейн чоруур бис?

 Ак-Довуракка болган өлүрүүшкүнниң коргунчуу, таварылга болуп-даа эвес, ынча хөй кижини, эзирик-даа болза, сагыштыы-биле өлүргени.

Кижилер өлүрер хамаанчок, харын кижилер чаяап бүдүрер, бурган дег, ава херээжен кижилерниң чаш ажы-төлдерни безин кээргевейн, каржызы-биле өлүргени, черле өске-даа өлүрүкчү чоруктарның чылдагааны чүдел?

Кем-херек үүлгедиишкиннериниң чылдагааннары

Бир дугаарында, арагалаашкын. Ооң хоразын ам чеже бижиир боор, ону биле тура-ла аңаа алзып, өй-хемчээл чок ижеринден кем-херек үүлгедиишкиннери болуп турар.

Арага – кижилерге хора чедирер, хоран дег бараан болганда, каш акша дээш ону садып чоруур кижилер база кижилерге хора чедирип чоруурлар. Оларның садыпкан арагазындан кижилер кадыын баксырадып азы ажыг –шүжүгге таваржыыр  чүве болза, олар боттары кандыг багай үүле ажылдап алырын чугаалаары берге. Ынчангаш олар чүвениң кедизин хандыр бодаар болза эки.

Чамдык кижилер арагалаашкынның, кем-херек үүлгедииниң чылдагааны ажыл чок чоруктуң көвейи деп турар. Ажыл чок боорга-ла, арагалааш туруп алыр эвес. Ол кижиниң бодунуң бажындан, мөзүзүнден, кижизидилгезинден хамааржыр.

Ийи дугаарында, сагыш-сеткил кижизидилгезиниң кудулааны, чамдык үндезин ёзу-чаңчылдарывыстың читкени. Мында кол чүүл ада-өгбелеривистиң сагып чорааны сарыг шажын өөредиин билбезивисте.

Бо чүүлдү хурал-суглаага кым-даа ону адап, кем-херектерниң, арагалаашкыннарның чылдагаанынче киирбейн турар.

Шажын өөрединде бижип каан Октаргай хоойлуларын билбес, дөңгүр көк буга дег мелегейивистен арагалап-дарылап, өлүржүп чоруур чылдагаанывыс ол. Бо чүүл черле кажан тыва чоннуң, дарга-бошкаларның, солун ажылдакчыларының бажынга чедерил? Шажынны хоруп, чазып чораан атеистиг үе ам эрткен. Атеизм -- чүгле материалдыг чүүлдерге бүзүрээри. А материализм дээрге — чүгле кижи караанга көстүр материалдыг чүүлдер өөренир четпес-тудуу эртем болур. Ооң хайындан шажын-чүдүлге өөредиинге бүзүревес, мелегей кижилер апарган турган бис. Ам кижи бүрүзү бодунуң мээ-медерелин сайзырадып, делгемчидип, караан чырыдып, чаа үеже эде тургустунуп, чаа ёзу-биле ажылдап, чурттаар  үе келген.

Чамдык солуннар лама, хамнарны карарткан чүүлдү парлап үндүрүп турар. А оларның дугайында шынны база шажын дугайында чонга ажыктыг чүүлдерни кызыдыр парлавас боор-дур. “Шын” солунга шажын темазынга, Шамбала дугайында чүүлдерни мынчага чедир парладып чадап каан мен. Чүгле “Ава” солун бо буянныг үүлени кылып чораан.

Ыдыктыг Бурганнар дугайын, оларның өөредиглерин херекке албазы, тооп көрбези, куду көөрү кармага багай салдар чедирип болур. Ол чоннуң оруун чырыткан чырыткыны өжүр үрүп турары-биле дөмей. Чонга ыдыктыг өөредиглер бээрин шаптыктаар болза, кармазы дыка багай болур деп Өөредигде дорту-биле бижип каан. Солуннар чонну кижизидеринге улуг чепсек болур ужурлуг.

Бир эвес солуннар шажын темазынга чүүлдер парлаарындан боттарының солуннарының арнын харамнаныыр чүве болза, чазактан тускай ашкаландырар, шажын өөредиглери парлап, чонну өөредиир аңгы солундан үндүрер болза эки-дир. Шажын өөредиинде бижип каан, канчаар чурттаарының дугайында Октаргай, бойдус хоойлуларын билбес улус канчап эки чурттаар бис.

Тыва чоннуң үндезин эки чаңчылдары шажын өөредиглеринден үнген. Бо эртемни чедип алыр дээш, мерген угаанныг өгбелеривис талыгыр ырак, оран дүвү Тибетче чадаг кылаштап чедип, өөренип турганнар. Ол хире үнелиг турган.

Шажын өөредиглери материалистиг эртем-билиг-биле бир дөмей, база кол эртем болур. Ону билбес кижи согур кижи-биле дөмей. Школаларда шажыннар дугайында өөредип турар деп дыңнаан мен, анаа кыры-биле өөредип турар хевирлиг, оон башка өөреникчилерниң, аныяктарның кем-херек үүлгедиири чүге көвүдеп турарыл?

 Үш дугаарында, кем-херек үүлгедиишкиннериниң, ылаңгыяда, кижи өлүрериниң база бир чылдагааны: тайбың үеде өлүржүп-чидириишкин көргүскен киноларның телевизорда хөйү-биле үнүп турары. Кижи көрүп олурарга, кижи өлүрери ында анаа оюнчук-биле дөмей. Ол кинолар, ындыг бодалдар кижилерниң бажынга таңмаланып артып каар болгаш, кажан кылыктаныышкын, шош-содаа болганда, ол ажылдап, кижилер ону өттүне бээр. Кижилерниң мөзү-шынарын, угаан-медерелин сандарадыыр ындыг кинолар кара-күштерниң база бир чепсээ болур.

Киберспорт деп компьютер оюннары сайзырап турар. Мен ону шуут билбезим шын. Бир телевизорга кибер-оюн дугайында дамчыдылгада компьютер арнында боо шыгаап алган кижи көрген мен. Бир эвес аткылажып, боолап, өлүржүп турар киберспорт чүве болза, аныяктарның кижизидилгезинге, психиказынга хөлчок хоралыг оюн-дур. Даштыкы кара күштерлиг чурттарның чогаатканы үрегдээшкин программазы-дыр. Ону арта спорт деп алган. Кижи өлүрериниң спорту бе?

Чүнү канчалза экил?

 Арыг-силиг эки чурттаар, чоннуң мөзү-бүдүжүн, сагыш-сеткилин, медерелин экижидер дээр болза чүнү канчаарыл? Үндезин тыва ёзу-чанчылдарывысты сагыыр. Ооң үнген дөзү – бойдус хоойлуларын өөреткен сарыг шажын өөредиин өөренир. Лама-башкылар бүгү суурлар, хоорайларже үнүп, чонну өөредир. Школаларга шажын кичээлдерин ламалар башкылаар болза эки. Ынчан чон угаан кирип, караа чырып, амыдыралывыс арыг, чырык болуп, экижип кээр. (Бо-даа ат болган фанат кижи-дир деп, мени кыжырыыр чадавас. Мен хандыр биле берген болгаш алыс шын бурганнарның бергени шажын өөредиинде деп билир мен. Бурганнарның ажыл-ижин база билир мен). Араганы өйлеп ижип, шеглээр, аргалыг болза ону шуут ишпейн, каар.

Ажы-төлүнүң, алыс бодунуң  эки чурттаары дээш кижи бүрүзү боданып, арагадан ойталап, ону кааптар күштү бодунга мөөңнеп, бодун чагырып алыр болза эки. Кижиниң дайзыны боду болур. Ол дайзынны тиилеп чоруур болза эки. Ынчангаш, чүве билбес дүмбей караңгыга амыдыралывыс баксырадып чорбайн, чырыкче чүткүп, бистиң сайзыралывысты башкарып чоруур Ыдыктыг Бурганнарывыстың өөредиглерин өөренип, эртем-билигже чүткүүлүңер!

Кижи черле чүнү өөредип турар өөредиг чүвел деп канчап сонуургавас боор. Кижилерниң Черге катап төрүттүнүп турар кол сорулгазы — бодунуң кижизиг чоруун, медерелин улам бедик чадаже сайзырадыыры болур. Эрткен-барган багай кармазын арыглап, чүгле кижизиг сайзырал чедип алыр дээш кижилер Черже кээп турар. А бистер кандыг-дыр бис? Харын дедир сайзырап, дириг амытаннардан дора апарып турар бис. Ооң чылдагааны Октаргай хоойлулары билбес, мелегейивисте. 

Мелегей чорук – кем-херек үүлгедиишкини

Чүнү-даа билбес мелегей, дириг амытан ышкаш чурттаары — кем-херек үүлгедиишкининге дөмей. Мелегей чорук — кем-херек үүлгедиишкини-дир - деп, Өөредигде бижип каан. Ол ылап-ла ындыг ышкажыл. Кижилер чүгле шажын өөредиинде бижип каан Октаргай хоойлуларын билбес мелегейинден кем-херектерни үүлгедип, боттарынга дыка улуг хораны чедирип ап чоруурлар. Бо ылап шын кымның-даа бажынга четпейн турар деп үстүнде бижээн мен.

Кем-херектер үүлгедиишкини-биле демисел деп-ле, даштындан хоозун сөстер эдип, хоозун хемчеглер чорудуп, бир кижи кем-херек үүлгедип каарга, бир хажыызында өске кижини торгап-ла. Өске кижиниң медерелинде мелегей угаанны ол кижи канчаптарыл, шагдаалар канчаптарыл?

Ол кижиге билиг берип, угаан-медерелин өскертиир херек. Ону өскертиириниң чаңгыс эми шажын өөредии. А чүге шажын өөредии болур чүвел?

Чүге дээрге, ында Октаргай хоойлулары, оларның аразында кол хоойлу — карма хоойлузу бар. Бүгү-ле кылып турар чүүлдериң сээң бодуңга кээр. Эки чүве кылып каан болзуңза, бодуңга экини кылып алган сен. Херек үүлгедип каар болзуңза, бодуңга херек үүлгедип алганың ол, бодуңга багай кылып алган сен, бодуңга хора чедирип алган сен. Ол хоойлу-дур, оон кым-даа чайлап, дезип шыдавас. Мону билбес мелегейлер кем-херек үүлгедип турбайн канчаар.

Кылган кем-херээниң түңнелин, кеземчезин аар-бергези-биле боду чүъктеп эртер, бо чуртталгада эвес-даа болза, келир чуртталгазында албан. Кижиниң чуртталгазы үзүктел чок, мөңге, өлгеш, катап төрүттүнүп-ле чоруур. Кылган херектериниң аайы-биле кижи болуп, азы дириг амытан болуп, аш сүнезиннер болуп төрүттүнүп болур. Тоол деп бодап олур силер бе? Ол ылап шын, Октаргайның хоойлузу-дур. Ол хоойлуну Бурганнар шажын өөредиинде берип каан. Үнүштер, чечектер болуп база төрүттүнүп болур дээн. Чечек болуп төрүттүнер болза, кармазы дүрген аргылаттынар, чүге дээрге ооң амыдыралы кыска болгай. Үнүштер болуп төрүттүнери, дириг амытаннар болуп төрүттүнеринден-даа куду чаяалга ышкажыл. Та кандыг херек кылып каан кижи ынчаар төрүттүнер?

Билиг чок, мелегейи-биле херек кылып кааш, дириг амытан болуп төрүттүнери эки бе? Багай чүве кылып кааш, келир чуртталгазында ядыы-түреңги болуп, четпес-тудуу, азы бомж болуп, хилинчектенип чурттаары эки бе? Бо чуртталганың уламчызы --  келир чуртталга дараазында дораан келир болгай. Чуртталга үзүктел чок, дистинип алгаш чоруп бээр. Бо чуртталганы канчаар чурттааныңдан келир чуртталгаң хамааржыр. Эки, буян кылып, кижизиг чурттаар болзуңза, эки чуртталганы, багай херектер кылып, кижизиг эвес чурттаар болзуңза, багай чуртталганы бодуң тургузуп ап турар сен. Сээң хостуг эргең.

 Бис көстүүр, көзүлбес ийи делегейде хары угда чурттап чоруур бис. Көстүүр делегейниң эртемнерин өөренип турар бис, а көзүлбес делегейниң эртеми шажын өөредиин өөренмейн турар бис, ынчангаш кижилерниң хөй кезии чартык угаанныг, четпес кижилер болуп турар. Ол четпезинден багай алдынып, херектер үүлгедип, бергелерге таваржып, өөделиг амыдырал көрбейн чоруур.

Аныяктарның кем-херек үүлгедиишкини көвүдээн, канчаарыл деп кижилерниң, дарга-бошкаларның баштары ыжып турар. Олар, кижилер билиг чок мелегейинден кем-херектерни үүлгедип турар деп, ооң үндезин-дөзүн билбейн турарлар.  

Шажын өөредиин билир аныяк кижи: мен мону кылыптар болзумза, мен бодум ат болур мен, ол мээң бодумга кээр деп чүвени угаап, медерептер. Чүге дээрге ол ооң уржук, түңнелин билир, караа чырып келген, медерели делгемчий берген. Ол чырык угаанныг апарган, ону ам канчаар-даа албадаар болза, кем-херек үүлгедии кылбас. Шак мындыг, кижини ёзулуг кижи кылдыр кижизидер, өртээ турбас эртине турда, ону билбес, тоовас, ажыглавас-тыр бис. Школаларга, бир дугаарында, кол эртем кылдыр мону өөредир херек, ооң соонда физиктиг эртемнер. Чүге дээрге бир дугаарында ёзулуг, кижизиг кижи херек, а эртемниг херектеннер эвес.

Чаа чүүлдерни номчуп турар дээш, маңаа бижидип болур силер. Силерге шажын өөредиинден чырыткылыг угаанныг болуруңарны күзедим! Шажын өөредии деп турарым -- Будданың сарыг-шажын өөредии деп турарым ол.