Тывалар кандыг чудулгелигил?

«Буддизмниң биске херээ чок, ол дээрге өске чоннуң – тибеттерниң чүдүлгези-дир, оларның чүдүлгези биске кандыг хамаан, тывалар тайга-таңдызынга чүдүп чораан, ол-дур бистиң чүдүлгевис» - деп, чамдык кижилер социал четкилерде бижип турар. Буддизмге (сарыг шажынга) удур кижилер Тывада бар болуп турар. Мээң бодалым-биле, олар колдуу аныяк кижилер болуп чадавас.

                             Чүдүлге деп чүл?

Чон бүрүзү аңгы хуу чүдүлгелиг деп чүве турбас, чон боду чүдүлгени чогаатпас. Чүдүлгени Бурганнар бүгү кижи төрелгетенге бээр, ону чаңгыс чонга база бербес. Бир чонга берип каарга, ол өске чоннарже тараар ужурлуг. Чүдүлге дээрге Бурганнарга, оларның өөредиглеринге чоннарның чүдүүрү-дүр.

Кижилерниң медерелиниң сайзыралы болгаш үүле-салымы аңгы-аңгы болганда, оларның чүдүлгеге хамаарылгазы  база аңгы-аңгы болур. Эрткен чуртталгаларында буддизмни өөренип чораан азы ол чүү деп чүвел деп чүвени билир чораан кижилер бо чуртталгазында чаягаар-ла ону сонуургап,  өөрени бээр. Чамдык кижилер буддизмге багай хамаарылгалыг чорааны-биле ол-ла багай хамаарылгазы артып калган болгаш, бо чуртталгазында база ону бактап чорууру чадавас. Чүге дээрге олар ыдыктыг буддизм өөредиинге дээр эргези чок кылдыр багай үүлени ажылдап алган, оларның кармазы өөредигге дээртпейн турар, ынчангаш олар ырактан олче чааргап каап чоруп турарлар.

Чамдык кижилер тываларның чүдүлгези -- хам чүдүлге деп турар. Ийе, хамнаашкын шаг-шаандан турган, ынчалза-даа мээң бодалым-биле, хамнаашкын дээрге чүдүлге эвес-тир. Чүгле төрүмелинден караң-көрнүр, өттүр көөр дээрден башка, бистер ышкаш карачыл хамнарга канчап чүдүүр бис. Бис чүгле бурганнарга чүдүп боор бис, база оларга хамаарышкан чүүлдерге. База хамнарның харылзажыр чүүлдери бурганнар эвес, кижи чаяалгазындан куду деңнелдиг чүүлдер: аза-четкер, чер, суг, тайга-таңды ээлери болур. Ынчангаш хамнаашкында чүдүүр хире чүү-даа чок. Кижилерниң сорулгазы бурган деңнелинге чедип алыры болур болза, чер, суг, тайга-таңды ээлериниң сорулгазы кижи деңнелинге чедип алыры болур.

«Тос дээривис, долаан бурганывыс» - деп, Дээрге чүдүп чоруурувус  дээрге Дээрде Бурганнар бар болгай, оларга чүдүп чоруурувус ол. Тайга-таңдывыска чүдүп чоруурувус дээрге дөмейле Бурганга чүдүп чоруурувус ол. Чүге дээрге Бурган дээрге өртемчейниң, бүгү бойдустуң сүнезини деп болур. Бүгү өртемчейни, бойдусту Бурган деп болур бис. Тайга-таңды, чер, сугларны дагып база саң салып чоруурувус дээрге  оларның ээлери биске багай чүүлдер халдатпазын, хора чедирбезин дээш, оларны көгүдүп, дилег кылып, ашкарып-чемгерип чоруурувус ол.

              Шажыннар канчап тывылганыл?

Ынчаарга, буддизмни бактаар, ону өске чүдүлге деп турар кижилер чүдүлге, шажын өөредии деп чүл деп чүвени билбейн чоруур. Кижи төрелгетен Чер кырынга тыптып турар үеде, ооң сайзыралынга дузалажыр дээш, Үстүү Орандан чеди Бурганнар келген. Олар Тибетте Шамбалада  чурттап турарлар. Олар мынчага чедир кижи төрелгетенниң сайзыралынга дузалажып келген. Шупту эртем-техниканың, экономиканың, кижилерниң мөзү-бүдүжүнүң сайзыралын олар башкарып чоруур. Бистиң кижизиг, эки мөзү-бүдүштүг, эки, бакты ылгап билип чорууувус Бурганнар өөредиглериниң ачызы, салдары-дыр.

Октаргай хоойлуларын өөреткен, канчаар шын чурттаарын өөреткен өөредиглерин ол Бурганнар кижи төрелгетенге өйлеп-өйлеп берип чорааннар. Ол дээрге, кандыг шажыннар бар-дыр: христиан, ислам, буддизм дээш, ол шажыннарның өөредиглери-дир. Бо өөредиглерни бо Бурганнар кижилер болуп төрүттүнүп чорааш, берип турганнар. Олар Иисус, Мухаммед, Гаутама (Будда Шакьямуни). Будда Шакьямуниниң мурнунда безин үш Буддалар өөредиглерин берип турган болуп турар. Тайга-таңдыга, оран-делегейге чүдүүрү ол Буддаларның өөредиинден келген болуп чадавас, ынчангаш ол база буддизм-дир. Ол буддизмниң тайга-таңдылар, чер, суглар дагыыр ёзулалындан илереп турар. Бурганнар өөредиглерин кижилерниң медерелиниң сайзыралының аайы-биле бээр турган, ол сайзыраан тудум, өөредиг бээри база делгемчип олурар.

Шупту шажын өөредиглери чаңгыс черден – Шамбаладан үнген. Өөредигни бир чуртка берип каарга, ону бүгү кижи төрелгетенге берген болгаш, өске чурттарже тараар ужурлуг. Христиан, ислам, буддизм шажыннар хөй чурттарже тараан болгаш олар бүгү делегейниң шажыннары апарган.

Буддизм Индияга тывылгаш, өске чурттарже тараан. Индияның башкылары Тибетке келгеш, ону аңаа сайзыраткан болгаш, ол чуртка дыка сайзыраан болуп турар. Амгы үеде буддизм барыын чурттарда база дыка сайзырап турар. Буддизмниң хөй номнарын номчуурга, ону барыын чурттарның дылдарындан орус дылче очулдуруп каан болур. Авторлары барыын чурттуг геше ламалар.

Мынчап кээрге, буддизм чүгле тибет чоннүң шажыны эвес, бүгү делегейниң, бүгү кижи төрелгетенниң  шажыны-дыр. Бистиң тыва өгбелеривис мерген угаанныг болгаш ону Октаргай хоойлуларын өөреткен улуг эртем деп чүвени билгеш, чамдыктары оран дүвү Тибетче чадаг кылаштап чедип чорааш, хөй чылдар иштинде кызымаа-биле өөренгеш, Тывага сайзырадып каан. Тыва чон ону бодунуң шажыны кылдыр хүлээп алган. Бодунуң мерген уганныг чонунуң чүдүлгезин бактаары – бодунуң улуургак, турамыын, тудуузун, чыдып калганын көргүзери-дир.

Чамдык кижилер: «Биске өске шажынның херээ чок, оран-делегейивиске, тайга-таңдывыска чүдүп чоруурувуска-ла чедер» - деп бижип турар. Дем үстүнде бижээн-не болгай мен, кандыг кижилер ындыг хөөннүг деп чүвени. Тайга-таңдыңга, оран-делегейиңге чүдүүрүңге, олар сеңээ чүнү-даа тайылбырлап бербес, канчаар шын чурттаарынга өөретпес, мугулай хевээр-ле чурттап чоруур сен. Ындыг мелегей болбас ужурлуг бис. Чүдүлгеде кол чүве – тейлеп, чүдүп, ёзулал кылыры эвес, а ооң өөредиин билири, ону херек кырында ажыглаары-ла болгай.

        Кижилерниң чурттап чоруур сорулгазы

Шаанда буддизм азы сарыг шажын Тывага хөлчок сайзыраан турган, өг-бүле бүрүзү оолдарын эртем чедип алзын дээш, хүрээлерге бичии чажындан-на апарып каар турган. Буддизм дээрге арыг эртем-дир, ооң өөредиинде бурган деп сөс чок. Бодхисаттва, аватар  деп сөстер бар. Олар дээрге планеталарга азы Черге чурттап чорааш, дээди сайзыралды алган, сансарадан үнүп, бурган апарган кижилер-дир. Бис оларны Бурганнар дээр бис. Кижи болуп чорбаан бурган чок дээн. Дээрде олуруп турар чаңгыс бурган чок, шупту чүвени чылдагаан-түңнел хоойлузу удуртуп турар. Өске шажын өөредиглерин хөй чылдар иштинде хажыдып каапкан, христиан шажынның өөредиин суг дыка хажыткан деп турар. Оон катап төрүттүнүүшкүн, үүле хоойлузун ап каапкан. Ында бурган, бурган-на дээр.

Ынчалза-даа Октаргайда (Дээрде) Бурганнар Иерархиязы бар. Ол Бурганнар планеталарда амыдыралды углап, баштап, энергиялар-биле херек чүүлдерни бүдүрүп, тургузуп чоруурлар. Бодал дээрге энергия болганда, олар чүгле бодалы-биле хамык чүүлдерни бүдүрер.

Бистиң Чер деп планетада амыдыралды Тибетте Бурганнар Иерархиязы углап, баштап чоруур. Оларның чурттап турар черин Шамбала дээр. Буддизм өөредииниң бир сорулгазы: кижилерни мөзү-бүдүштүг, мерген, чырык угаанныг болдуруп, дээди сайзыралче, бурганнар деңнелинче чедирери болур. Ынчангаш кижилерниң Чер кырынга катап төрүттүнүп кээп турар кол сорулгазы: материалдыг сайзырал-даа эвес, сагыш-сеткилин, мөзү-бүдүжүн бурганнар деңнелинге чедир сайзырадып алыры болур. Мону кижи бүрүзү билген турар ужурлуг. Оода-ла, дириг амытаннар ышкаш мугулай чорбайн, билиглер чыып ап, угаан-медерелин сайзырадып, кижизиг мөзү-бүдүжүн бедидип алыры.

Тыва чаагай чаңчылдар сарыг шажын өөредиглеринден үнген. Материализм эртеминиң атеистиг өөредии совет үеде кижилерни өскээр төөредип, шын эвес делегей көрүжүн тургузуп, кижилерниң чүдүлге-сүзүүнге дыка улуг хораны чедирген болуп турар. Ынчангаш чамдык кижилер шын эвес атеизмден ам-даа үнмээн, Бурганнарның шажын өөредиглерин тоовас, харын-даа меге чүве дээр, мугулай хевээр артпышаан. Херек кырында ол дег ылап шын чок, ол чуртталганың базым санында ажыглаттынар хоойлулары-дыр. Оларны билбес болза, эки чуртталга турбас. Буддизм өөредиин өөренир болза, кижиниң караа ажыттынып, мерген угаанныг апаар.

Кижилерниң багай чаңнап, багай чүүлдер, кем-херектер кылып чорууру шажын өөредиинде хоойлулар билбес, мугулайындан болуп турар. Буддизм эртемин школаларга шыңгыы өөредир херек, ынчан кем-херектер үүлгедир аныяктар турбас, ажы-төлүвүс мөзү-бүдүштүг, мерген угаанныг апаар. Бо чүүл амгы үеде кижилерниң бажынга четпейн турар. Чүгле чаңгыс көстүүр делегейниң материализм эртемнерин өөредирге, көзүлбес делегейниң эртеми буддизмни өөренмээн, октаргайның, көзүлбес делегейниң,  амыдыралдың хоойлуларын билбес, чартык угаанныг, дириг амытан чадазындан шоолуг ыраваан, чартык кижилер школалардан үнүп турар. Кижилерниң билиг чогунуң түңнели ындыг болуп турар. Ынчангаш  материализмниң болгаш буддизмниң эртемнерин деңге өөренир херек.

                Буддизмниң чамдык билиглери

Мен лама эвес, анаа карачыл кижиниң бодумнуң билип алганым аайы-биле буддизмниң кол билиглерин каксы сактып, бижип көрейн:

1.     Дөрт ачылыг ылап шын бар. Кижилерниң амыдыралы -- хилинчек-човулаң-дыр. Хилинчек-човулаң чылдагаанныг. Ол чылдагаанны соксадып болур. Ону канчаар соксадыырының аргалары, оруктары  бар. Дөрт ылап шын ол болур. Кандыг-даа хилинчек-човулаңның дөзүнде кижилерниң чүве билбес, мугулайы чыдып турар, эң ылаңгыяда бо дөрт ылап шынны билбези.

2.     Катап төрүттүнүүшкүннерлиг, өлүмнерлиг, хилинчек-човулаңныг амыдырал соксаал чокка долганып-ла турар. Ону сансара дээр. Шупту хилинчек-човулаңны соксадып, оожургал, амыр-дыш, аас-кежик чедип ап, сансарадан үнерин нирвана дээр.

3.     Кижи бир көстүүр (эът) мага-боттуг, алды көзүлбес мага-боттуг болур. Кижи чок апаарга, ооң сүнезини көзүлбес мага-боттары-биле эът мага-боттан үнгеш, 49 хонук иштинге төрелдериниң аразынга чоруп тургаш, Үстүү Оранче чоруптар. Чок апаары-биле катап төрүттүнер аразында чуртталганы бардо дээр. Кижи бүрүзү ажылдап алганы кармазының (ууле-салымының) аайы-биле кандыг өг-бүледен төрүттүнерин боду шилип алгаш, чер кырынга кылыр бир даалгалыг бооп, катап төрүттүнүп кээр. Кижиниң (сүлде-сүнезинниң) чуртталгазы төнчү, соксаал чок.

4.     Кижи чок апаргаш, оон кижи болуп катап төрүттүнери база улуг айтырыг болур. Чүге дээрге кижилер болганчок-ла октаргай хоойлуларын үреп, шын эвес чурттап, багай херектер кылып чоруур боор. Ындыг кижилер кылган херээниң аайы-биле дириг амытаннар, азы аш мириттер, сүнезиннер болуп, азы хилинчек-човулаң эдилээр тамы оранынга төрүттүнгүлээр дээн. Хоойлулар үревейн, кижизиг чурттап чораан болза, чартык бурганнар азы кижилер болуп төрүттүнер.

5.     Кижилерниң караанга көстүп турар чүүлдер херек кырында кижилерниң көрүп, бодап турары ышкаш эвес, оон көңгүс өске болуп турар. Херек кырында оларның кандыызын боттарыңар буддизмни өөренгеш, билип ап болур силер. «Мегечи өртемчей» деп домак оон үнген.

6.     Кижиниң «мен» деп чүвези чок, кижиден ол тывылбас, бистер ону өскээр билип чоруур бис. Шупту чүүлдер чүге-даа хамаарышпайн, бодунуң мөрүнде, бот-тускайлаң болбас. А бистер ону ынчаар бодап чоруур бис. Шупту чүве бот-боттарындан хамаарылгалыг, хоозун шынарлыг болур.

7.     Эң кол билиг -- карма, азы тывалаарга, үүле-салым хоойлузу. Ону чылдагаан болгаш түңнел хоойлузу деп база адаар. Чүнү тарып алыр сен – ооң дүжүдүн алыр сен. Экини азы багайны кылырыңга, ол сеңээ дедир кээр, ооң түңнели албан күүсеттинер. Ынчангаш кижи амыдыралын, үүле-салымын бодунуң кылдыныглары-биле, кылган, бодаан чүүлдери-биле тургузуп ап чоруур. Чедимче чок амыдырал, багай салым-хуу шажын өөредиглери билбес мугулай болганындан шын эвес чурттап чоруурундан болур.

8.     Кижилерниң хилинчек-човулаңының чылдагааны, үнер дөстери: хуу өнчүзүрек чоруу, бодунуң «менинге», бодунга ынаа, бодун бодаары, янзы-бүрү хандыкшылдары.

9.     Буддизмниң бир кол билиглериниң бирээзи  -- кижи бодунуң угаан-медерелин чагырып, эки талаже өскертип, амылыг чүүлдерге энерел сеткилдиг болуп, чүвелерниң хоозун шынарын билип ап, өскелерге хилинчек-човулаңдан хосталырынга дузалажыр дээш, чырык угаанны чедип алыры болур. Өөредиг билбес кандыг-даа кижи мугулай, «аарыг» угаанныг болур деп лама башкылар өөредип турар.Шынап-ла, эртемниг кижи-биле эртем чок кижини канчап деңнээр.

10.  Кижи келир чуртталгазында (амгы-даа чуртталгазында) эки үүле-салымныг, эки чурттаар дээр болза, багай херектер кылбайн, өргүлдер кылып, хөй ачы-буян чыып алыр болза эки. Ол дээрге хүрээ-хиитке, лама башкыларга өргүлдер кылып, кижилерге болгаш өске-даа черлерге дуза кадып, спонсорлаары. Бодундан берип турары экииргек чорук болур. Ол чүүлдер кижиниң бодунга дедир эглип кээр. Бай болурунуң үндезини — экииргек чорук.

Мен чүгле өөредигден бодумнуң билип алган чүүлдеримни каксы бижидим. Буддизмниң кол билиглери оон-даа хөй. Мен үстүнде чүүлдерни тода тайылбырлавадым. Аңаа хөй үе болгаш хөй саазын арны херек.           

Буддизм эртемин хуурактар дыка хөй чылдар иштинде өөренип кээр. 16 чыл өөренгеш, геше деп эртем адын чедип алыр, ол дээрге философия эртемнериниң кандидады-дыр. Доктор ат чедип алыр дээр болза, 20 ажыг чылдар иштинде өөренип кээр. Буддизм эртеми кайы хире ханы болгаш делгем деп чүве моон-на илдең-дир.

                             Түңнел сөс

            Ынчангаш кижилерни шын чурттаарынга өөредип турар, Бурганнарның бергени, мындыг кайгамчык эртемни дорамчылап, базымчалавайн, оода ооң кол билиглерин, эң ылаңгыяда карма (үүле-салым) хоойлузун кижи бүрүзү өөренип, билген турар ужурлуг. Ынчан ёзулуг кижизиг кижилер болуп, мөзү-бүдүжүвүс-даа, амыдырал-чуртталгавыс-даа экижий бээр.

Кижи болуп катап төрүттүнери дег үнелиг чүве чок, ону «эң үнелиг кижи чуртталгазы» дээр. Чүге дээрге хамык дириг амытаннар хилинчек-човулаң эдилеп чоруур, а кижи буддизм эртемин өөренгеш, чырык угаан чедип ап, бурган деңнелинге чеде бергеш, хилинчек-човулаңдан хосталы берип болур. Буддизм өөредии өөредип турар буддизм чүдүлгелиг чон аразынга төрүттүнери улуг аас-кежик болур.

Ынчангаш бистер, тывалар, буддизм чүдүлгелиг, Дываажаң ораны дег, кайгамчык чараш Тыва чурттувуста чурттап чоруур аас-кежиктиг чон-дур бис. Ынчангаш мындыг кайгамчык байдалывысты медереп билип, ону халас эртирбейн, буддизмни өөренип, боттарывысты сайзырадыр ужурлуг бис. Үнелиг кижи чуртталгазын халас эртирбээлиңер. А дараазында катап кижи кылдыр төрүттүнеривис айтырыг кырында болгай.

Айтырыглар, бодалыңар бар болза, адаанга бижип болур силер. Силерге бүгү-ле чүүлдерге экини күзедим!