"Тыва шак"

 Чүге «тыва шак» дээрил? Делегейде тодаргай айтып каан шагында болур болуушкуннар ол-ла шагында болур ужурлуг. А бистиң Тывада болуушкуннар ол айыткан шагында болбас, ыявыла бир-ийи шак, харын-даа үш-дөрт шак озалдап болуп турар. Ынчангаш тодараткан шак сагывас, бо чаңчыгып калган багай чурумувус «тыва шак» деп атка четкен.

            Бир талазында, шаанда тыва чон көшкүн амыдыралдыг, тарамык чурттап чораан болгаш далажыр чүве чок, маажым, таваар аажы-чаңныг чорааннар. Ам үе өскерилзе-даа тываларның аажызы «тыва шакта» илереп турар чадавас. Ийи талазында, ол аажы бистиң амгы үевиске таарышпас,  багай салдарлыг болуп турар.

            Ам «тыва шактың» хоразын көрээлиңер. Майдыр Бурганның өөредиинде мынча дээн: «Шын, шын, шын — үениң тодазы сагыттынган турар ужурлуг. Чүгле шынчызының талазындан эвес, ажыктыының талазындан көрээлиңер. Кижи билдингир хуусааны, шакты айтып каар, ооң-биле делгемче дужаал чорудуптар; ол хуусааны хүлээп алган кижи токту кожуптар. Тура-соруктуң энергиязының агымы шиитпирниң астралдыг хевирин быжыглап каар. Ол көвүрүгге баштайгы даап бодаашкынга немеп болгаш ону быжыглап, аргаларның хемелери четкилеп кээрлер. Бир эвес көвүрүгнүң бир талазы чиде бээр болза, чүү болу бээрин бодаары берге эвес. Делгемниң хуусаалары силерниң шагыңарның механизминден-даа артык тода болгай, кайгамчык аргалар элезин ышкаш катаптаттынмас кылдыр төктүп чиде бээр.

    Үезинде кээриниң чедиишкини-биле озалдап кээриниң чедиишкин чогун деңнээр болза, өөредиглиг статистика санаашкыны болур болгаш кым-бир кижи озалдаарының мелегей чоруунга хомудай бээр. Хөй кижилерниң үнелиг чечектерни чип турар хаваннар дег чурттап чорууру шын. Оларның утка чок мелегей чоруундан делгемни камгалавас деп болбас. Бир эвес олар боттарының чүдередип каан делгемин бакылап көөр аргалыг турганнар болза: “Бо төлеп чок сиилең чорукту соксадыңар!” – дээрлер ийик.

    Делгемниң арыын камгалаңар. <…> Өскениң удазын-харылзааларын өртетпес ужурлуг силер! Тоомча чок чоруктан кайы хире кайгамчык чулалар өжүп турган! Кажан эттинмес орай апарганда, ам кээп делгемни хомудалдарыңар-биле сирлеңнедир силер. Ооң кадында, силерниң чаңгыс шимчээшкиниңер силерге херек болгаш дилээн чүүлүңерни камгалап болур шак турган.

    Бичии уруг бүрүзүнге хуусааның ужур-утказының дугайында өөредиңер. Оон башка ам база бир дурт-сынының сөөгү чок, чымча салгал бот-боттарын чижир апаар.

    Общинага хуусааларның тодазы үндезин кылдыр салдынган».

Шупту чүвени тодараткан хуусаазында, ол шагында кылырының, ол шагында кээриниң чугулазының дугайында чугаалап турар. А бис ону сагывайн турар бис. Чижээ: куда-дой, шайлалгалар айыткан шагындан бир-ийи шак озалдап болгулаар. Ол дээрге өске кижилерни, боттарывысты-даа хүндүлевес, харыысалга чок, бүдүүлүк, культура чогувус-тур. Кижилерниң үези алдындан-даа артык үнелиг болур.

 Чарлап каан шагында болбаан куда, өгленип турар ажы-төлүвүстүң амыдыралынга та кандыг салдарлыг болур чүве? Куданың эртер үезин, шагын чарлаптарга, Үстүү Делегейге база билдине бээр, эки аргаларны бээр дээш, белеткеп эгелей бээр. Кажан куда шагында болбайн баарга,  “кайгамчык эки аргалар элезин ышкаш катаптаттынмас кылдыр төктүп чиде бээр” - дээн ышкажыл. Кижилерниң чер кырында амыдыралы анаа-ла туугай, бот-тускайлаң болуп турбас, ол Үстүү Делегей-биле тудуш харылзаалыг, шупту чүве ында билдинип турар. Ынчангаш чүнүң-даа шагында эгелээринге чаңчыгар херек. Тыва чон “тыва шак” аарыындан аарый берген, ону экиртип, эдер херек.

Ынчангаш кижи бүрүзү боданып, шупту чүвени ол чарлаан шагында эгелээрин кызыдып, аңаа чаңчыгып өөрениилиңер. Кижилерниң алдын үезин чип, хора чедирип, боттарывыска багай карма албаалыңар. Кайгамчык эки аргаларны элезин ышкаш чидирбээлиңер.

Ынчангаш бо чүүлдү таныыр улустарыңарже, интернет четкизинде группаларже дамчыдарыңарны диледим. 

 Силерге өөрүшкүлүг чорууруңарны күзедим! Чүге дээрге, өөрүшкү дээрге мерген угаан-дыр - деп, Майдыр Бурган өөредиинде үргүлчү бижип турар. Бичии-даа чүвеге өөрүп чоруулуңар.