Оон шуут ойталаан мен

Арага кижилерге дыка улуг хораны чедирип турарын боттарывыс билир бис. Ооң салдарындан та чеже кижи өлүп,  амыдыралын баксырадып, будалып, чаш-ажы төлүн хилинчектеп, херек үүлгедип, кара-бажыңче кирип, машина озал-ондаа кылып, кады чораан улустары, боттары-даа чок болуп турар чүве. Арага дээрге кижилерниң коргунчуг дайзыны, тайбың чурттап олургаш-ла, ол дээш кырлып турар-дыр бис.

Арага деп чүл?

Арага дээрге хоран, наркотик-дир. Кижи аңаа чаңчыга бергеш, ижиксээр, оон адырлып шыдавастай бээр, оон-на амыдыралы будалганы ол. Наркотиктерни хоруп каан, ону кылып, садып-саарар болза, дораан бажыңнап каар. А арага база наркотик-даа болза, ону хостуг садып турар. Мону черле эде көөр үе келбээн бе? Мен бодаарымга, спирт, водка дээн ышкаш, улуг градустуг арагаларны үндүрерин, садып, саарарын хоруур болза эки.                                                                                                                               

Арага ижери чурумнуг, хемчээлдиг. Ону  билбес болзуңза, аңаа алзып алыр сен. Ол сеңээ хоран бооп, дайзының аппарып, сени бодунче чоорту чыыра тыртып, эжелеп, угаан-медерелиң албаарадып, сени дириг амытан чадазынче шилчидип эгелээр. Аңаа алыспас дээш, араганы чүгле херек таварылгаларда, ёзулалдар, куда-дой болган черлерге хөй эвести ижип, ийи-үш дугураан-биле кызыгаарлаттынып,  харын-даа шуут ишпес болза эки. Араганың биске чедирип турар багай салдары ону ижип билбезивистен болуп турар. Ынчангаш кижи бүрүзү ону медерелинге сиңирип, бодап чоруур болза эки.

Кижи көрүп чоруурга, ийи эжишкилер албан-биле араганы садыгдан садып алгаш, ийилээ медээредир ижип алган боор. Ол чүү деп чүвел? Анаа элээр чугаалажып, хөөрежири болдунмас чүве бе? Азы олар арага ижиксээш шыданмас, аарыг чадазынче кире бергеннери ол бе?

Арага бүгү талазы-биле кайы хире хоралыг деп чүве чамдык  кижилерниң бажынга четпейн турар. Арага дээрге кончуг авыяастыг, кажар дайзын, эгезинде ижиптериңге, сагыш-сеткилиң көдүрлүп, сеңээ кедергей эки аппарып, чугаа-соодуң төктүп, сенден эки кижи чок ышкаш аппаар. Бодуңну ам-даа эки кылып алыр дээш, улаштыр ижиксей бээр сен. Оон канчап баарын кижи бүрүзү билир-ле болгай. Ынчангаш, арага дээрге  чүгле  түр када кижиниң сагыш-сеткилин көдүрүптер, хоозун, меге чүүл-дүр, а хоразы дыка улуг.

Чамдык улус араганы бичии ижип, дыштанып, хөглеп чоруур болза эки деп, дыштаныыр хүннерде арага садарын хоруп, кызыгаарлап каарга, аңаа удурланып турарлар. Арага ижип алырга, эзирик, сээдең баш-биле кандыг дыштанылга турарыл?  Харын бодуңну үреп турарың ол ышкажыл. Авыяастыг, хоозун, мегеге алзып болбас. Кижи арага ижип алгаш, хоозун, меге, кылымал сагыш-сеткил байдалы-биле эвес, а элээр, чырык бажы-биле, бодунуң-на хүн бүрүде алдынып чорууру, бойдустуң чаяап кааны сагыш-сеткилиниң байдалы-биле сеткил-хөңнүн илеретчип, сагыш хандыр  хөөрежип, ойнап, хөглеп чоруур болза эки.

Чамдык кижилер араганы хора чок анаа бир чүве деп бодаар. Арага ишкен улустарны көрүп чоруурга, ону бот-боттарынга хөлчок сыгашкан олурар. “Ам-даа бичииден иживит-даан. Ма, соондан иживит”-дээш, шай азы суг кудуп берип турар. Ол хамаанчок, байырлалдар азы кижи чок болган черлерге аныяк оолдар, уругларынга арага ишпеңер деп чагыыр тудум, арага кудуп, сыгаан турар.

Шаанда 40 хар четпээн тыва кижи арага ишпейн чораан деп билир бис. Чоок кижизи чок апарган кижи ажыг-шүжүге алзып, чиик аппаар боор дэш арага ижип эгелээр. Ооң кадында такпылажыыр деп чаңчыл ёзугаар төргүл-төрели арагалыг ужуражып кээр. Шак ынчаар-ла ол кижи арагалап туруп бээр. Ооң түңнели билдингир-ле болгай. Ажыг-шүжүглүг кижи арага ижерге чүүден дора, харын-даа ону улам суларадып, сагыш-сеткилиниң берге байдалы дам баар, арага аңаа бичии-даа дузалавас, харын хора чедирер. Ооң орнунга элээр, чаърт угаан-медерели-биле боданып, сагыш-сеткилин оожургадып, сегидер болза эки.

Араганы ижип чорааным

Араганы ижер, ишпези чүгле кижиниң бодундан хамааржыр. Чамдык кижилер: “Арага ишпес дээримге-даа, таныш-көрүш, эш-өөр таваржы бергеш, ижиртиптер-дир”-дээр. Ишпес дээн кижини ойтур октааш, аксынче кудуптар эвес. Ийе, мен база аныяамда ижип чораан мен. Бир неделя ишпейн баарга, дыка-ла үр үе иштинде ишпээн ышкаш сагындырар үелер турган.

Чогум мен эш-өөрнүң аайы-биле ижип чораан мен. Эзирик-даа тургаш, арага бо-даа турар болза, чааскаан ишпейн чораан мен. Эртир ижиптерге, эртенинде чүдээр. Организмниң арагага хоранналганы ол. Баш аартып, кустуруп, баксырап хүнзээр мен. Эш-өөр-биле ижип олургаш, бодуң көңгүс анаа, элээр ышкаш сеңээ сагындырып олургаш, бодуң билбейн, билбестеп каар сен. Ол-дур, араганың айыылы.

Билбестээн кижи чүнү-даа үүлгедип болур.  Чүге дээрге ооң мээзи арагага хораннангаш, медерелин чидирипкен, дириг амытан аппарган. Мен база чамдыкта билбестээш, эки эвес ужуралдарга таваржып чораан мен. Билбестеп калгаш, кижи эртенинде ыядыыр боор чуве.

Арага ижип чорааш, угаанымның дөгейленип турарын эскерип эгелээн мен. Көрүнчүкке көрнүрүмге, элээр-даа болзумза, арным шырайы эзирик ышкаш көстүүр аппарган. Оон боданып, араганы кызыгаарлап ижерин кызыдар апарган мен.

Араганы кагганым

Өгленип алгаш, арага ишпес-дир деп ынчан-на боданып чораан мен. Ол дээрге мээң шериг соонда, тудугга ажылдап чораан үелерим чүве. Мен орай өгленгеш, шынап-ла, дораан араганы кагдым. Ынчан 32 харлыг турган мен, ам улуг назылыг пенсионер мен, оон эгелээш, мынчага дээр чаңгыс-даа пак арага боостаамче ажырбаан мен. Ажыг-шүжүглер база турду, ол хирезинде арага амзавадым.

Эге дээрезинде улустар сыгаарга: “Чок, мээң кадыым баксырап турар, арага таарышпас”-деп каар мен. Сөөлүнде кижи бүрүзү мени арага ишпес деп билир, мени херекке-даа албас аппарганнар. Эгезинде араганы ижиксей бээр байдалдар турган, ол үези эрте бээрге, оон уттундуруп каар. Чоорту ол сээң сагыжыңга безин кирбес апаар.

  Араганың хоразының дугайында сарыг шажын өөредиинде бижип каан. Арага дээрге - үрегдекчи кара күштерниң кижилерге хора чедирер дээш чогаадып алганы күштүг чепсээ болуп турар. Бис ону ижип алгаш, азып-тенип, сээдеңнеп, херек үүлгедип, боттарывыстың кадыывысты үреп, кара күштерниң аспаанче кирип, оларга алзып чоруур бис. Арагачы кижини кара чүүлдер үглеп, мунуп алган чоруур дээр.

Арага ижип чоруур кижи келир назынында багай чаяалгалыг болуп төрүттүнер. Дириг амытан болуп төрүттүнүп болур, чүге дээрге ол Черге чурттап чорааш, арага ишкеш, дириг амытан чадазынче шилчип чораан болгай. Кижи бооп төрүттүнер-даа болза, угааны четпес азы багай аажы-чаңныг кижи боор деп шажын өөредиинде айтып каан.

Улустарның арага ижер чылдагаанныг черлери төрүттүнген хүннер, ёзулалдар, демдеглээшкиннер, куда-той, кижи чок болган черлер.

С. Маршак мынча дээн:

"Арага ижериниң чылдагааннары кайы көвей:

Ажыг-шүжүг, уткуушкун, үдээшкиннер,

Анаа болгаш шажынче киргениниң байырлалдары,

Аныяктар куда-дою болгаш чарлыышкыннар,

Аргажок доңганда, Чаа чылда болгаш чаа бажың алганда,

Аңнаанда, муңгараанда, буруузун миннип, хомудаанда,

Аарыгдан сегээнде, хөглээнде, шаңнал алганда,

Чедиишкинниг болганы, чаа эрге алганы,

Черле анаа, чылдагаан чок арагалаашкын".

Кижи көрүп чоруурга, кижилер төрүттүнген хүннерин чыл санында демдеглеп, арагалаар боор. Хөй төргүл-төрелдиг, хөй эш-өөрлүг кижиниң арага ижери ынчангаш көвүдеп каар. Сөөлүнде алкоголик-даа аппарза хөңнү.

Тыва чон шаандан тура төрүттүнген хүн деп чүвени кажан-даа эрттирбейн чораан. Мен билип кээримден-не чоок улустарым, өске-даа улустар төрүттүнген хүн эрттирип турганын чаңгыс-даа көрбээн мен, мен бодум ону тоовас-даа чораан мен, ам-даа тоовас, херекке албас мен. Ол орус чоннуң чаңчылы-дыр. Тыва кижи бодунуң чонунуң чаңчылын эдерип чоруур болза эки.

Арагалаашкын-биле демисел

 Арагалаашкын-биле демиселди канчаар чорударыл? Мээң бодалым-биле: садыгларга оларны садарын кызыгаарлап, чоорту хоруур, ооң хоразының дугайында чонга суртаал ажылын калбаа-биле чорудар, школаларга, өөредилге черлериниң программаларынче араганың хоразының дугайында кичээлдерни киирер, арагачыларны туткаш, сургап тургаш, эмнээр. Кижи хевирин оскунупкан аарыг улустарны күш-биле-даа болза эмнеп, дириг амытан аппарган кижини катап кижи кылып каарга, ол буян ышкажыл.

Чазактың чорудуп турары арагага удур хемчеглерин, арага садарын хоруп, кызыгаарлап турарын деткиир мен. Кижилер боттары арага ижеринден уштунуп шыдавас болганда, шак мындыг хоруушкун хемчеглерни-даа болза ажыглап тургаш, оларны кижизидер апаар, ол оларның боттарынга ажыктыг. Арага садарын шуут хорувайн, ону бичиилеп хоруп эгелээр болза эки деп бодаар мен. Чамдык улус араганы хоруурга хоржок,  кижилер үен-даян арага холуксаалыг суррогат чүүлдер садып ижер аппаар деп турар. Ындыг чүүлдерни анаа кижилер ишпес, оларны чүгле арагадан уштунуп шыдавас алкоголик - арагачылар садып ижер, а оларның саны эвээш.

Арагачы кижи кымыл?

Арагага алзы бээр кижилер шала кошкак кижилер болур. Арагачы кижи чүгле бодун бодаар кижи болур. Ол чүгле бодунга хора чедирип турар эвес, алган эжинге, ажы-төлүнге, ада-иезинге, акы-дуңмазынга, төргүл-төрелинге, эш-өөөрүнге, төрээн чонунга, чуртунга, кижи төрелгетенге, Октаргайга хоразын чедирип чоруур.

Чуртка, кижи төрелгетенге, Октаргайга арагачы кижиниң херээ чок. Чүге дээрге арагачы кижи багай энергия үндүрүп чоруур, ол багай энергия Октаргайга таарышпас, ол багай энергиялыг кижилерни бок деп санаар. Чүге дээрге кижилерниң багай энергиялары Октаргайның арыг энергиязынга таарышпас болгаш хамык айыыл-халаптар болдурар.  

Ам чаа үе дүжүп турар, Октаргайдан чаартынган, күштүг, оттуг энергиялар кээп турар, ынчангаш Октаргай арыглаашкыны эгелээн. Арагалаар-дарылаар, багай херектер кылыр кижилерниң багай энергиязы чаа энергияга таарышпас болгаш, олар аарып, чок болуп эгелээр. Ону кижи бүрүзү билир болза эки. Арыглаашкын дугайында мында база бижээн мен.

Ындыг-даа болза, сөөлгү үеде эскергеним, кижилер араганы шеглээр аппарган, найыр-дой болган черлерге эвээш ижер, тура чок аппарган деп болур. Ол эки-дир. Чаа үениң энергиязының салдары дээп эгелээн чадавас. Чүге дээрге чаа энергиядан кижиниң энергетиказы улгадып, назыны узап, медерели улгадып эгелээр дээн.

Арагачы кижи чүгле бодун бодаар болгаш, кады чурттап олурар эжинге, ажы-төлүнге кайы хире берге деп чүвени бодавас, оларны түредип, сагыш-сеткилин аартып чоруур. База ол ышкаш чоок кижилериниң сагыш-сеткилин оожургатпас, дүвүредип чоруур. Ол хире эгоист боор.

Арагачы кижи арагачы болуп, чүгле бодунуң чырык адын баксырадып чоруур эвес, ада-иезиниң, төрел аймааның, бодунуң чонунуң, чуртунуң адын баксырадып чоруур. Бодунуң чонун арагачы тывалар дизин дээш, ижип чоруур бе? Ат өлүрүнүң орнунга, бот өлгени дээре дээр. Ада-иезиниң, төрел аймааның, тыва чонунуң, Тыва чуртунуң адын баксырадыырының орнунга, бот өлгени дээре деп база чугаалап болур. Ол ышкаш бодунуң ажы-төлүнге багай үлегерин көргүзүп чоруур. Ол хамаанчок четпес, тудуу ажы-төл төрүттүнүп болур.

Арагачы кижи чүгле бодунуң үүле-салымын (кармазын) баксырадып чоруур эвес, бир дугаарында ажы-төлүнүң, оон чоок кижилериниң, чонунуң, чуртунуң кармазын баксырадып чоруур. Чоннуң, чурттуң кармазы кижи бүрүзүнден хамааржыр. Бүгү чүве бот-боттарынга хамаарылгалыг, илчирбеленчек тудуш болур. Мээң хуу херээм-дир деп чүве турбас. Эки-даа, багай-даа кылган чүүлүң бо илчирбеге дээп, салдарын чедирип чоруй баар. Адак сөөлүнде Октаргайга баргаш, оон сеңээ дедир чедип кээр. Карма хоойлузу ындыг болур.

Бир кижи арага-дары ижип азы багай херектер кылгаш, чоок кижилериниң кармазын, амыдыралын баксырадып, оларны куду базып чоруур. Бир кижи ачы, буян кылып, арыг, төлептиг чурттааш, чоок кижилериниң кармазын, амыдыралын экижидип, оларны өөрү көдүрүп чоруур. Кижи үстүнде бо бүгүнү бодавайн, чүгле бодун бодап ижип чоруур болза, ол дириг амытан-дыр. Кижи ёзулуг мөзүлүг кижи болуп, угаан-медерелдиг, төлептиг, амыдыралынга харыысалгалыг чурттаар херек.

Кадайы (ашаа) кижи деп хүндүлеп, бүзүрээш, кады чурттаар эжи кылып алырга, харын өөрү сайзыраар тудум, куду бадып, бодун хүлге борап, арага ижип,  кижи дүрзүзүн чидирип, дириг амытан чадазынче куду бадып, эжин түредип, хилинчектеп, ону хомудадыыр эвес. Ажы-төлүнге кайы хире бергел?! Ада-иези ону арагачы, эң куду кижи, Октаргай богу болзун дээш төрүп калбаан-на болгай, оларның сагыш-сеткилинге кайы хире бергел? Олар чок-даа апарган болза, Үстүү Делегейден хайгаарап көрүп турар чадавас, та кайы хире муңгарап турарлар.

Ам угаанныг кижилерниң чугаалаан сөстерин киирип көрейн:

 Арагалаашкындан сириңейнип турар холунда тудуп алган стаканындан бо кижи чүнү ижип турар деп бодаар силер? Ол кижи бодунуң кадайының, ажы-төлүнүң чуртталгазын, оларның ханын, карааның чажын ижип турар. 

Ф. Ламенне.

Арагалаашкын үезинде кажан-даа быжыг салым-чаяан турбас.

Вольтер

Арагачы кижи мөзү-шынар-даа, угаан-медерел-даа талазы-биле кажан-даа бурунгаарлап шыдавас.

Л. Н. Толстой

Арагалап чоруур херээженнер бо талазы-биле аваларынга дөмей ажы-төл божуур.

Аристотель.

Кижи чүге чуртталгазынга харыысалгалыг болур ужурлугул?

Кижи болуп төрүттүнүп келген амытан анаа-ла бажын силгип, сиилең болуп, чүгле ижип-чип, дириг амытан ышкаш чурттавас ужурлуг. Ол Үстүү Орандан Чер кырынга кылыр тускай даалгалыг кээр, оон ыңай бодунуң кижизиг бүдүжүн улам сайзырадып алыр кол сорулгалыг кээр. Ынчангаш харыысалгазын чидирип, кара күштерниң кижини үрээр дээш, чогаадып салган дузаа -- арагага алзып, туттуна бээр болза, кара күштерни амырадып, бодун үреп, кудуку чаданың амытаны -- дириг амытан ышкаш аппаар.

Ынчангаш кижиниң амыдыралга базым санында харыысалгазы ол хире улуг боор. Өлүм деп чүве чок, кижиниң чуртталгазы мөңге, үзүктел чок. Чүгле мага-бодунуң үрели бээрин өлүм дээр. Үстүү Делегей биле Черде амыдыралдар тудуш, чаңгыс амыдырал болур. Чүгле көстүүр, көзүлбес делегейлер деп ылгалып турар.

Ынчангаш карма, үүле хоойлузун сагып, мөзү-бүдүштүг, арага-дарыже сундукпайн, багай чүве кылбайн, харыысалгалыг чурттаар херек. Багай кылган чүвеңниң түңнелин дөмей-ле келир чуртталгаңда бодуң эдилээр аппаар сен. А арагачы кижиниң келир чуртталгазының кандыг боорун чугаалаары берге. Та угааны багай, четпес, тудуу кижи болур сен, та дириг амытанче шилчий бээр сен.

Элээр амыдырал дээрге -  арагага туманналбаан чаърт угаан, арагадан хостуг, дыш амыдырал; алган кадайың, ажы-төлүң-биле эптиг найыралдыг, аас-кежиктиг чуртталга; ажыл-агыйыңның чогунгур-бүдүңгүрү; амыдыралче тура-соруктууң, төргүл-төрелиңниң, кады ажылдап чоруур эш-өөрүңнүң хүндүткели; ёзулуг кижи кылдыр чурттаары-дыр. Оон ыңай кижиге чүү херегил? Бо бүгүнү ыът ишпес ажыг сугга орнап алыр бе!    

 Мен бодум араганы ижип, ооң салдарын, хоразын бодумга эдилеп чорааш, оон түңнелди үндүргеш, оон шуут ойталаан дириг херечи мен-дир мен. Аныяамда угаан чок болгаш, чазып, арагалап, канчап чораанымны сактып келгеш, хомудаар-дыр мен. Ынчангаш, аныяк-өскенге, арат-чонумга ол хоралыг наркотик, хорандан, дайзындан адырлып, ону шуут ишпезин кыйгырар-дыр мен.

 Ам болза чаа чырык үениң, эпоханың, кижи төрелгетенниң чаа расазының кижилериниң тыптып турар үези-дир. Телевизорда “Удивительные люди” деп дамчыдылгадан кандыг-даа кайгамчык салым-чаяанныг кижилер барын көрүп турар бис. Чаа расаның кижилери, шагда-ла, чоорту төрүттүнүп эгелээн. Арага дээрге эрги караңгы үениң,  эргиниң артыышкыны-дыр. Ам үе солуттунуп, чырык үе дүжүп турар. Ам арага ижерин модадан үндүрүп, оон шуут ойталаар үе келген.

Аза-бук хораны ижип, кадыывыс үреп, амыдыралывыс баксырадып, өлүржүп-чидиржип, хоозун-мегеге алзып чорбайн, бойдузувустуң чаяап кааны, арагадан хирленмээн, арыг-чаагай мага-бодувус, сагыш сеткиливис, угаан-медереливис-биле чурттап көрээлиңер, тыва чонум! Арага деп наркотиктиң хоозун-мегезинге алыспааалыңар!

Мооң-биле бо чүүлдү доозайн, хүндүлүг номчукчуларым. Тыва статьяларны номчуп турар кылдыр маңаа бижидип алыңар. Мооң адаанда тыва статьяларны номчуп болур силер база комментарий бижиир черге бодалыңар бижип азы айтырыг салып болур силер. Бүгүдеге экини силерге күзедим!