Тыва дылдын чидеринин айыылы

Тыва дылдың чидериниң айыылы бар деп, ол дээш сагыжы аарып чоруур кижилерниң бижээн чүүлдерин солуннардан номчуп, ол теманы сайгарган дамчыдылгаларны телевизордан көрүп турар бис. Шынап-ла боже бүгү чон кичээнгей салбас чүве болза, ындыг айыыл бар. Ооң демдектерин амыдыралдан базым санында көрүп турар бис. Чижээ: боду кара тыва хирезинде тывалап чугаалап билбес, чүгле орустап чугаалаар аныяктарның көвүдээни. Олар орустаар кылдыр төрүттүнүп келбээннер-ле болгай. Ол дээрге ада-иезиниң кижизидилгези-дир. 

Орус дылга арыг чугаалап билири – өөредилгеге-даа, ажыл-ишке, чуртталгага-даа чиик орукту ажыдып берип турар, ол эки-дир. Ындыг-даа болза, ада-ие уругларын чаңгыс-талалап кижизитпейн, бодунуң төрээн дылын, тыва чонунуң чаңчылдарын билир, бүгү талалыг сайзыраңгай кижи кылдыр кижизидери чугула. 

КТРК “Тываның”дамчыдылгаларын арыг орус-даа, тыва-даа дылга эртирип турар тыва журналист аныяктарывысты көөрге, кайы хире чараш, чоргааранчыг-дыр. Мындаа автобуска чоруп олурарымга, чанымда дөрт-ле хире харлыг бичии тыва оол авазының хойнунда олуруп алган, аксы дөспес, арыг орус аян-биле орус шүлүктерни чугаалап-ла олурар, орустап ырлаар-даа. Боду авазы-биле арыг тыва дылда чугаалажып олурар, чаптап, магадап олурдум. 

Чамдык ада-иелер боттары бажыңынга тывалап чугаалажыр, а уруглары-биле орустап чугаалажыр, олары тывалап билбес боор-дур. Бодунуң төрээн тыва дылын билбес тыва кижини кандыг тыва кижи дээрил? Олар чедир кижизиттинмээн кижилер-дир. Ындыг кижилер амыдыралга бергелерге, шаптараазыннарга таваржып болур, амыдыралга каңдай кылдыр көстүүр. Тыва дылын билир кижи тыва чонунуң аразынга сугда балык-биле дөмей-ле. Мээң чуржумнуң оглу тывалап билбес турган. Көдээге төрелдериниң аалынга аппарып каарга, суур оолдары чүге тывалавас сен дээш эттеп турган. Оон арыг тывалаар апарган. 

Уругларын боттарының тыва дылынга өөретпес ада-иелер чүвени хандыр бодап билбес, чүгле бо чурттап олурар хүнүн бодаар. Тыва кижи тывалап билбес болза, тыва дыл чидип, нациявыс чиде берип болур деп чүве оларның бажынга кирбейн турар. 

Үш кол чүүл: төрээн чурт, төрээн чон, төрээн дыл. Өске нациялыг кижилер тыва дылды тывалар дег арыг тыва дылга чугаалап өөренип алган болур. А тывалап чугаалавас, орус дылдыг тывалар төрээн тыва дылынга чугаалап өөренип аарынче чүткүвес. Орус дылдыг тываларның ажы-төлү база чүгле орустаар болур. Ынчап кээрге, тыва дылдың чидип эгелээни ол. Нацияны тодарадып турар чүве – дыл-ла болгай. Дыл чидерге ындыг дылдыг нация чиде бээр. Шупту орустаар апаар болзувусса, бисти кандыг нация дээрил? Орус чонче эсти бергенивис ол. 

Чамдык кижилер тыва дылын, харын-даа тыва чонун куду кылдыр көөр, өске чоннар өттүнүксээр. Уругларының аттарын безин өске чоннуң кижилериниң аттары-биле адаксаар. Тыва кижи тыва болганынга чоргаарланып, адындан-на тыва кижи деп билдинип турар тыва аттыг болур болза эки.  

Аныяктар хамаанчок, чамдык улуг назылыг кижилер безин “Шын” солун номчувас, чүгле “Тувинская правда” номчуур. “Тыва солуннар номчуурга берге, чалгаараар мен”-дээр. Тыва дылының чаражын, чечен-мергенин, чугаалаарга эптиин билбес кижилер эңдерик. Тыва чонунуң ёзулуг үнезин, ооң кайы хире бедиин, чоргааранчыын билбес кижилер база эңдерик. 

Шаанда С. К-Х. Тока дарга өске чон өттүнүп, бодунуң чонун куду көрүп, ооң ёзу-чаңчылдарын бүдүүлүк чорук деп, узуткап турган болгай.  

Өске чоннуң эки культуразынга өөренип алган-даа болзувусса, ооң багай аажы-чаңын, чаңчылдарын өттүнүп, өөренип алган бис. Буруңгу кижизиг чаагай чаңчылдарывыс чидирип, арагалап-дарылап, наркоманнап, өлүржүп-чидиржип, күштээшкин кылып, оорланып, ааска эптешпес багай сөстер сөглеп турар бис.  

Өске чоннуң чаңчылы – төрүттүнген хүн эртирерин хоозун, багай чаңчыл деп бодаар мен. Чүге дээрге, аңаа сылдап алгаш, албан арагалаар. Шаанда мерген угаанныг тывалар кажан-даа төрүттүнген хүнүн эртирбейн чорааннар. Тываларга ындыг чаңчыл турбаан. 

Шаанда тыва чон бедик, сайзыраңгай, улуг чон чораан деп мен ынчаар бодаар мен. Чиңгис-Хаан үезинде тывалар моолдар-биле кожа-хелбээ чурттап чорааннар. Тываларның уруглары чараш болгаш кижизиг, кежээ боорга, моолдар тыва кадай алыксаар турган. Чиңгис-Хаанның иези тыва-урянхай уктуг деп дыңнаан мен. 

 Чиңгис-Хаанның сорулгазы болза, бүгү чоннарны чаңгыс күрүнеге каттыштыргаш, эптиг-демниг чуртаары болур. Каттышпаан чоннарны күш-биле эжелеп, каттыштырып турган. Ооң сорулгазы Октаргай дүрүмү-биле, бурганнар Иерархиязының планы-биле дүгжүп турган болгаш дээрлерден ылап-ла деткимчени болгаш камгалалды ап чораан.  

Чиңгис-Хаанның оң холу — шериг баштыңчызы Сүбедей, өскелер-даа: Джебе, Урянхтай суглар тывалар турган болгай. Сүбедей тулчуушкуннарга чаңгыс-даа аштырып көрбээн. Мен бодаарымга, ооң шерииниң кол өзээ тывалар турган. Төөгүде ол дугайын биживейн турар. Тыва дылдыг кижи моол дылдыг шериглер баштаар эвес, бодунуң тыва шериин баштаар ужурлуг. Ынчангаш тывалар ол үениң дайын-чааларынга черле аштырбайн чораан, эрес-дидим, тывынгыр-сагынгыр, мерген кижилер чораан деп болур-дур. 

Тыва чон чүзү-биле сайзыраңгай чорааныл? Ам-даа болза? Экономиктиг, материалдыг сайзырал чок, амгы үеде ол эвээш-даа болза, уран-чүүл, аас-чогаалы, иштики кижизиг сагыш-сеткил культуразы-биле сайзыраңгай. Ол дээрге материалдыг сайзыралдан артык, Октаргайда өртээ чок эртине-дир. “Эртинелиг Тыва”-дээри шын. 

Бис чок апаргаш, машина-балгат, каас-коя бажың, улуг өртектиг эт-сеп, идик-хеп, хөй акша-төгерик ап шыдавас бис. Олар дээрге чүгле амыдыралды чиигедиир, анаа хоозун чүүлдер болур. Эң-не өртектиг эртиневис сагыш-сеткиливистиң кижизиг байлаа, ооң сайзыралы, ол бистен кажан-даа чарылбас өнчүвүс, чок апаргаш, чүгле ону алыр бис. 

“Эт-сеп, өнчү-хөреңгиден ойталап, сагыш-сеткилиңерни сайзырадыңар”-деп Будда болгаш өске-даа Башкылар чагып чорааннар. Кижиниң чуртталгазының кол сорулгазы — материалдыг бай-шыырак чурттаарында эвес, а бодунуң сагыш-сеткилин, кижизиг чоруун бедик чадаже сайзырадып алыры ( духовное развитие). 

Чеже-даа экономиктиг хөгжүлдези бедик чоннар, бир эвес оларның сагыш-сеткил байлаа куду болза, экономиктиг хөгжүлдези куду, ындыг-даа болза сагыш-сеткил талазы-биле байлак, ооң-биле сайзыраңгай чондан куду туруп турар деп бодаар мен.  

Чеже-даа эртем-техниказы, экономиказы кайгамчык сайзыраңгай турган-даа болза, эрте бурунгу Лемурия биле Атлантиданың чоннарының сагыш-сеткилиниң, кижизиг чоруунуң кудуулаанындан олар океан дүвүнче кире бергеннер, Октаргай оларны океан дүвүнче узуткап киирер ужурга таварышкан. Ынчангаш Тыва чон материалдыг хандыкшылга чагырткан Европаның сайзыраңгай чоннарындан сагыш-сеткилиниң кижизиг байлаа-биле канчап-даа бедик туруп турар деп санаар мен. 

Сагыш-сеткиливистиң кижизиг байлаа, чаагай чаңчылдарывыс – кижи төрелгетенниң эртинези, Октаргай хоойлуларын өөреткен буддизм өөредиинден тывылган, ооң-биле сырый холбаалыг. 

Бистиң сайзыраңгай, улуг, бедик чон чораанывыстың херечизи амгы үеде көстүп турар. Ол дээрге – чүгле ийи чүс муң ажыг санныг хиревисте спортсменнеривис делегей кырынче үнүп, сыгыт-хөөмейивис хамыкты кайгаткан, уран-чүүл талазы-биле конкурстарга ажы-төлүвүс соңгааргаа, каяа-даа гран-при азы өске-даа бедик шаңналдыг черлерни ап турары.  

Россияга шагда-ла каттышкан чамдык национал чоннарның кижилериниң ат, фамилиязы, адазының аттары орус аттар. Чамдыктары дылын, национал чаңчылдарын шуут чидирип алган бооп чадавас. Ол чүл дээрге өске чон ол чонну “чипкени” ол. Бис уругларывысты тывалап өөретпейн, чүгле орустап өөредиир болзувусса, өске чонга “чиртип” алыр бис. Чүвениң хүнүн бодавайн, бурунгаар, хандыр бодап, медереливис делгемчидип, тыва чонувус дээш харыысалгалыг болуулуңар. 

“Чыварлыг-даа болза, чуртум кончуг, чывактыг-даа болза, чонум кончуг”-дээр болгай. Кижиниң ада-иези, төрел чону дег эргим чүве чок. Чоннуң шынары бистиң уругларывысты канчаар кижизидеривистен хамааржыр. Тыва чоннуң ажы-төлү төрээн тыва дылын билбес болза, тыва чоннуң сузу бастынып чоруур. 

  “Чаңгай эзер адаанга кандыг-даа аът чоруур, самдар тон иштинге кандыг-даа эр олурар”-дээн ышкаш, тыва чонувус “ядыы-түреңги” диртип чоруур-даа болзувусса (Россияга чоокта чаа каттышкаш, сайзырап олурар шаавыс-ла ол), кандыг-даа хоозун материалдыг сайзыралды ажып турар, октаргайда эң-не үнелиг сагыш-сеткил сайзыралы бисте бар. Ынчангаш, өске чоннардан бичии-даа куду эвес, материалдыг эвес өнчү-биле бай-шыырак, төөгүден-даа, амгы-даа үеде шынарывыс бедик чон бис деп медереп-билип, Тыва чуртувусту, тыва боттарывысты хүндүлеп, чоргаарланып, ажы-төлүвүстү тыва дылын билир кылдыр, шын кижизидип чоруулуңар. 

Мооң адаанда тыва статьяларны номчуп база бодалыңар бижип каап боор силер. Маңаа чүгле тыва статьяларга подписка кылып ап база боор силер. Амыдырал-чуртталгаңар арыг, чаагай-ла болзун!