Хамнаашкын - чудулге бе?

Тываларның кол чүдүлгези сарыг шажын бе азы хам чүдүлге бе, Тывага хамнаашкын сарыг шажынның мурнунда-ла турган болгай деп чамдык улус маргыжып турар. Мен маңаа бодумнуң бодалым илередип көрейн.

Хамнаашкын дугайында

Хамнаашкын чүдүлге бе? Хамнаашкын деп чүл? Хамнар дээрге тускай салым-чаяанныг, кижи караанга көзүлбес делегейде аза-четкер дээн ышкаш кижи караанга көзүлбес чүүлдерни көрүп, оларның-биле харылзажып чоруур, караң-көрнүүр кижилер болур.

А ол көзүлбес чүүлдер: аза-четкер, сүнезиннер, черлер, суглар ээлери бурганнар эвес, оон кудукку чаяалгага хамааржыр. Бис оларга эвес, чүгле бурганнарга чүдүп-тейлеп боор бис. Ынчалза-даа олар биске хора чедирбейн, ээ көрүп, дузалап чорзуннар дээш, оларны хүндүлеп, дилеглер кылып, ашкарып-чемгерип чоруур бис.

Бурганнар үстүкү делегейниң эң үстүкү каъттарында, а көзүлбес чүүлдер черде, чер чоогунда адакы каъттарда чоруп турар. Бурганнар-биле лама-башкылар харылзажыыр, аза-четкер, көзүлбес чүүлдер-биле хамнар харылзажыыр. Шыырак ламалар көзүлбес делегейни база хамнар ышкаш көрүп турар. Ламалар арыгланып, бодун сайзыраткан тудум, өттүр көөр апаар.

Шаанда Тывага хамнар аарыг-аржыктың чылдагаанын арыглап, өг-баъш, кода-хораа арыглап, дагылгалар кылып, чок болган кижиниң хонуктарын , сөөлгү оруун эртирип, ооң сүнезини-биле төргүл-төрелин харылзаштырып чораан. Ам-даа ол ажылын кылып чоруурлар.

Хамнаашкын шупту шажын-чүдүлгелерниң мурнунда-ла тывылган бооп чадавас. Чүге дээрге бурунгу кижилер шупту чүвени өттүр көөр чорааннар. Ынчангаш, амгы үеде чамдык кижилер, атавизм хевирлиг, чүве көөр хамнар, экстрасенстер кылдыр төрүттүнүп турар.

Хамнаашкынны дээрге чүдүүр чүдүлге-тенгрианствога хамаарыштырып болур бе? Тенгрианство дээрге - мөңге көк дээрге чүдүүрү. Чамдык хамнар - дээр уктуг хамнар бис - дээр болгай.

Деңгерлер

Бис дээрни деңгер дээр бис. Шаанда көшкүн тюрк чоннар дээрни үстүккү оран, черни ортаакы оран, чер адаан алдыкы оран дээр турган. Дээр тос дээрден азы тос каъттан (деңгерлерден) тургустунган. Эң үстүккү каътта эң дээди бурган, Октаргайның кут-сүнезини Деңгер, ооң адаанда каъттарда оларның ээлери бурганнар олуруп турар деп билип чорааннар.

Бистер: “Тос дээривис, Долаан бурганывыс”-деп чалбарыыр бис. Чажыг чажар тос-караавыс безин тос үттерлиг. Ооң кадында оран-таңдывыска, тайга-сыннарывыска чажыывыс чажып, чалбарып чоруур бис. Ооң ээлери биске багай чүве кылбазын, бисче ээ көрнүп чорзуннар деп, харылзааны тудуп чоруурувус ол.

Тенгрианствонуң философиязы буддизм-биле дөмей: көк дээр адаанда дириг амытаннар, кижилер бойдустуң төлдери, олар шупту дең эргелиг, бот-боттарынга хора чедиришпес, багай чүүлдер кылбас, бойдуска камныг болур; кижи өлгеш, чер кырынга катап төрүттүнүп-ле турар.

Тенгрианствонуң хүрээ-хииди, лама-башкылары, бижип каан ном-судурлары чок, чоннарның анаа көк дээринге чүдүп чораан чүдүлгези болур. Дээрге чүдүп чорааны дээрге-ле - ында бурганнар бар деп билип, бурганнарга чүдүп чорааны ол. Ол анаа черден тыптып келбээн, Будда Шакьямуниниң мурнунда буддаларның өөредии деп чүве чигзиниг чок. Ынчангаш, тенгрианство - буддизм ышкажыл. Ооң ёзулалдары безин дөмей: көк дээринге, от-көзүнге, оран-таңдызынга аъш-чем дээжизин саң салып өргүүрү.

Тенгрианство бурунгу эге буддизм буддхизмден тывылган бооп чадавас. Будда Шакьямуни ооң мурнунда буддаларның өөредии буддхизмни чаартып, сайзырадып каарга, амгы буддизм тывылган. Колдуу шупту шажыннар буддизмден үнген. Иисус Христос Тибетке, Шамбалага чоруп турган, сөөлүнде христиан шажынның өөредиин берген.

Дөзү чаңгыс

Чамдык кижилер тенгрианство биле буддизмни ийи аңгы чүдүлге деп турар. Олар чаңгыс дөстен үнген, харын чаңгыс чүдүлге деп болур. Бир кижи: “Буддизм өске чүдүлге-дир, эң ылаңгыяда малчын кижиге меңэ таарышпас, меңээ ооң херээ чок. Тыва кижи көк дээринге, оран-таңдызынга чүдүп чораан, меңээ ол-ла четчиир”-дээн. Чеже-даа көк дээринге чүдүп, дашты-биле ёзулалдар кылып, тейлеп чоруур болза, көк дээриниң, оран-делегейиниң, бойдузунуң хоойлуларын, ооң ханы өөредиин билбес болза, мелегей, согур кижи-дир.

Чүге эртеги буддизмниң азы тенгрианствонуң ном-судурлары чогул? Чүге дээрге ол үениң кижилеринге ханы өөредиглер бээр үези ам-даа келбээн, элек болуп турган. Шажын өөредиглерин кижилерниң угаан-медерелиниң деңнелиниң аайын көрүп тургаш, оларның хире-шаазы-биле өөредип чораан. Кажан үези чедип кээрге, бурганнарның бирээзи будда Шакьямуни бооп төрүттүнүп келгеш, буддизмни улам сайзырадып, делгем өөредигни берген.

Көшкүн тюрк чоннар көк дээринге шын чүдүп чорааннар. Ол дугайын Шамбаланың Бурган-Башкызы Майтреяның (Майдырның) 1924-1938 чылдар үезинде Е. И. Рерихти таварыштыр берген “Агни Йога” деп өөредиглери бадыткап турар. Ында бижип турары болза: шупту Октаргайны, бойдусту, кижилерниң сайзыралын үстүкү делегейде азы дээрде бурганнарның чадалашкак чөвүлели азы Иерархиязы хайгаарап, удуртуп турар. Кижи дээр-биле тудуш харылзаалыг, шупту чүвени оон ап турар.

Шынап-ла дээр каъттардан тургустунган, каът бүрүзү бурганнарлыг. Октаргай, бойдус янзы-бүрү энергиялардан тургустунган. Ол энергияларны бурганнар башкарып, бүгү чүвени бүдүрүп, чаяап турар.

Октаргай: каракка көзүлбес делегей, от делегейи, каракка көстүп турар бүдүмелдиг делегейден тургустунган. Бисти долгандыр, тынып турар агаарывыста безин от бар.

Оттуг делегейивис

Оттуг энергия Октаргай делгемин дола берген, кончуг бүдүрүкчү, бурганның энергиязы болур. Ынчангаш “от чаяачы” деп, суугувуста одувуска чалбарып, ынаар чемивистиң дээжизин өргүп чоруурувус шын, уткалыг болуп турар. От бажыңның арыглакчызы, камгалакчызы бооп чоруур. Ол база ээлиг. Бажыңның суугуда одунче бок-күзүрүм октап, өртедип болбас, бужартай бээр дээр. Ынчангаш от дагыыры база улуг уткалыг.

Бир өг-бүле суугузунга эрги хептерин, эрги идиктерин өртедип чораан. Сөөлүнде ашаа, кадайы, оглу удаа-дараа чок болганнар. Олар мээң таныыр, билир кижилерим чораан. Бо анаа-ла таварылга болган бе деп мени бодандырып чоруур.

Кижилер оттуг делегей, каракка көзүлбес делегей, үстүү оранда, база Шамбалада бурганнарның Иерархиязы бар деп билбес, оларның-биле харылзаа тутпас чүве болза, оларның дүрген сайзыраары берге деп Башкыларның өөредиинде бижип турар. Бо бүгүнүң барынга бүзүревес болза, кижиниң бодунга багай боор.

Кижи бүрүзү үстүү ораннарны, бурганнарны бодап, ынаар сагыш-сеткилин салып, чүткүүр болза, ооң сайзыралынга дөгүм боор, өлүм соонда ынаар оруу ажык, шаптараазыннар чок боор.

Шамбаланың бурганнарының овур-хевирин чүрээнге шыгжап, чалбарып, бодун арыг алдынып чоруур болза, кижиниң кармазынга хамаарышпас чүүлдерге олар дузалап чоруур. Башкының овурун “үшкү караанга”, хавааның ортузунга бодап алгаш, бодалын, чалбарыын дамчыдып, харылзажып болур. Кижиниң чүрээнден үнген бодал улуг энергия болу бээр, каяа-даа чеде бээр.

Чүрек дугайында бүдүн ном өөредигни Башкылар берген. Чүрек дээрге чүгле биология талазы-биле-даа эвес, кижиниң амыдырал-чуртталгазынга, ажыл-ижинге мээден артык кол орган болур. Шиитпир-даа хүлээп аарда, ажыл-даа кылганда, кижилер-биле харылзаага-даа, шупту чүвени чүрээ-биле кылып чоруур болза эки. Кижи Октаргай, бойдус-биле, бурганнар-биле харылзааны чүгле чүрээ-биле кылып чоруур.

Чүректе чүү барыл? Ынакшыл чоруур ужурлуг. Чүрээ-биле чурттап чоруур кижи ынакшыл-биле, кээргел, энерел сеткил-биле, арын-нүүрү-биле чурттап чорууру ол. Чүрээң-биле чурттап чоруур болзуңза-ла, амыдыралдың шын оруун часпас сен.

Түңнел сөс

Чүдүлге деп сөс чүгле бурганнарга, шажынга, ооң өөрединге, лама-башкыларга хамааржыр. Кандыг-бир шажынның ламазынга күзелдиг кижи өөренип, бодун сайзырадып ап болур. А кижи бүрүзү хамнаашкынга өөренип ап, хам болуп шыдавас. Хам болуру - салгал дамчып кээр, тускай чаяалга. Ынчангаш, мээң бодалым-биле, хамнаашкын - чүдүлге эвес, үстүнде бижээним ышкаш, чонга тускай салым-чаяанныг кижилерниң ачы-дуза чедирилгези болур.

Хамнаашкын - чүдүлге эвес болганда, тываларның үндезин чүдүлгези - сарыг шажын азы буддизм болганы ол. Бо мээң амы-хууда бодалым-дыр.

Мооң-биле доозуп каайн, хүндүлүг номчукчулар. Бодалыңар, айтырыгларыңар бар болза, мооң адаанга бижип боор силер. Адаанда тыва чүүлдерни номчуурунче база чаладым. Чаа чүүлдер үнерге дыңнадып турар кылдыр маңаа бижидилге кылдырып ап болур силер. Ажыл-ижиңер, амыдыралыңар чедиишкинниг, чаагай-ла болзун!